**LỜI NÓI ĐẦU**
Một tờ điều chung mong muốn hoạt động của đơn vị mình hữu hiệu và hiệu quả, báo cáo tài chính đáng tin cậy, tuân thủ pháp luật và các quy định. Tuy nhiên, luôn tiềm ẩn rủi ro là có những yếu kém hoặc sai phạm do các nhà quản lý, đội ngũ nhân viên hay bất cứ ba thực hiện gây ra thiệt hại hay giảm hiệu quả hoạt động của tổ chức. Việc xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ là một trong những biện pháp rất quan trọng trong vị chúng giúp ngăn ngừa, phát hiện kịp thời các sai phạm và yếu kém, giảm thiểu tổn thất, nâng cao hiệu quả quả nhằm giúp tổ chức đạt được các mục tiêu. Kiểm soát nội bộ cũng là một nội dung quan trọng của các kiểm toán viên khi thực hiện kiểm toán hoạt động, kiểm toán báo cáo tài chính, hay kiểm toán tuân thủ. Chính vì thế, môn học Kiểm soát nội bộ được đưa vào giảng dạy cho sinh viên chuyên ngành Kiểm toán của Trường Đại học Kinh tế TP. HCM kể từ năm 2010. Nhằm giúp sinh viên có điều kiện nghiên cứu về kiểm soát nội bộ, quyển sách này trình bày về các nội dung cơ bản của hệ thống kiểm soát nội bộ theo khuôn mẫu của COSO, các loại gian lận và biện pháp phòng ngừa, cũng như kiểm soát nội bộ đối với một số chu trình nghiệp vụ hay tài sản chủ yếu. Trong lần xuất bản thứ hai này, sách có giới thiệu bổ sung các câu hỏi ôn tập và bài tập nhằm giúp người đọc có thể hệ thống hóa kiến thức thực tế của mình. Ngoài ra, cuối mỗi chương, sách còn trình bày bảng câu hỏi tập trung vào các nhân tố chủ chốt liên quan đến kiểm soát nội bộ cho việc đánh giá tình hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ.
Mặc dù được biên soạn để làm tài liệu học tập cho sinh viên chuyên ngành Kiểm toán, nhưng sách cũng hướng đến việc đáp ứng được yêu cầu tìm hiểu của sinh viên các chuyên ngành khác, cũng như yêu cầu nghiên cứu của các kế toán trưởng, kiểm toán viên, các nhà quản trị… những người luôn quan tâm đến việc xây dựng một hệ thống kiểm soát nội bộ hữu hiệu và hiệu quả. Chương này trình bày những vấn đề chung nhất về kiểm soát nội bộ, đó là định nghĩa về kiểm soát nội bộ, lịch sử phát triển các quan điểm về kiểm soát nội bộ và khuôn mẫu về thuyết về kiểm soát nội bộ. Các nội dung này là nền tảng để có thể hiểu được của việc thiết lập một hệ thống kiểm soát nội bộ hữu hiệu và từ đó có thể nghiên cứu kiểm soát nội bộ theo các chu trình cụ thể trong một đơn vị như chu trình mua hàng, tồn trữ và trả tiền, bán hàng và thu tiền, tiền lương v.v…
**I. ĐỊNH NGHĨA VỀ KIỂM SOÁT NỘI BỘ**
Thuật ngữ ngữ kiểm soát nội bộ gồm hai thành phần là kiểm soát và nội bộ. **Định nghĩa kiểm soát** Không có định nghĩa duy nhất nhất cho thuật ngữ này mà tùy thuộc vào góc độ khác nhau, có các định nghĩa khác nhau. Theo từ điển tiếng Việt, kiểm soát là một phương tiện nhằm giảm thiểu những yếu tố gây tác động xấu tới hoạt động của một đối tượng nào đó. Trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, người ta thường lập nhóm kiểm soát như một cách để kiểm tra tra tính chính xác của các thử nghiệm. Trong lĩnh vực kế toán, kiểm soát thường được sử dụng nhằm biểu hiện mức độ chỉ chi phối của công ty này đối với công ty khác ví dụ kiểm soát của công ty mẹ đối với công ty con. Chuẩn mực mực kế toán Việt Nam số 07 “Kế toán các khoản đầu tư vào công ty liên kết” đã định nghĩa: Kiểm soát là quyền chi phối các chính sách tài chính và hoạt động của doanh nghiệp nhằm thu được lợi ích kinh tế từ các hoạt động của doanh nghiệp đó.
**1. GIAI ĐOẠN SƠ KHAI**
Mọi hoạt động kinh tế đều cần các nguồn vốn. Các kênh cung cấp vốn đã hình thành từ rất sớm và phát triển mạnh mẽ từ những năm cuối thế kỷ 19, trong đó, ngân hàng là kênh cung cấp vốn chủ yếu. Để có thể cung cấp vốn, ngân hàng cần có bức tranh về tình hình tài chính có thể tin cậy được, mà khởi điểm là Bảng cân đối kế toán. Muốn vậy, cần có những người có năng lực, độc lập đảm nhiệm chức năng xác nhận tính trung thực và hợp lý của các thông tin trên báo cáo tài chính, từ đó có sự ra đời của các công ty kiểm toán độc lập. Các công ty kiểm toán đầu tiên trên thế giới có nguồn gốc từ Anh quốc, sau đó lan rộng sang các quốc gia khác trong những năm cuối thế kỷ 19. Một trong những công ty kiểm toán đầu tiên được thành lập là công ty Price Waterhouse. Vào thời kỳ này, chưa có hệ thống chuẩn mực kiểm toán mà chỉ có một hướng dẫn duy nhất là Sổ tay kiểm toán của Dicksee công bố vào năm 1892. Khi thực hiện chức năng nhận xét báo cáo tài chính, các kiểm toán viên đã sớm nhận thức rằng không cần thiết, cũng như không thực tế khi yêu cầu kiểm tra tất cả các nghiệp vụ kinh tế phát sinh mà chỉ cần chọn mẫu để kiểm tra và dựa vào sự tin tưởng vào hệ thống kiểm soát nội bộ đó đơn vị được kiểm toán sử dụng trong việc xử lý, tập hợp thông tin để lập báo cáo tài chính. Vì vậy các kiểm toán viên bắt đầu quan tâm đến kiểm soát nội bộ. Hình thức ban đầu của là kiểm soát tiến và bắt đầu từ cuộc cách mạng công nghiệp. Do yêu cầu phát triển, các công ty cần có vốn và từ đó đưa đến nhu cầu cần tăng cường quản lý vốn và kiểm tra thông tin về sử dụng vốn. Thuật ngữ kiểm soát nội bộ bắt đầu xuất hiện từ giai đoạn này. Đến năm 1905, Robert Montgomery, đồng thời là sáng lập viên của công ty kiểm toán Lybrand, Ross Bros & Montgomery, đã đưa ra ý kiến về một số vấn đề liên quan đến kiểm soát nội bộ trong tác phẩm “Lý thuyết và thực hành kiểm toán”.
Dù ý kiến này không phải là nguyên tắc chi phối cuộc kiểm toán cũng như các thủ tục mà kiểm toán viên cần thực hiện. Đến năm 1929, thuật ngữ kiểm soát nội bộ đã được cập chính thức trong một Công báo của Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ (Federal Reserve Bulletin), theo đó, kiểm soát nội bộ được định nghĩa là một công cụ để bảo vệ tiền và các tài sản khác đồng thời thúc đẩy nâng cao hiệu quả hoạt động, và đây là một cơ sở để phục vụ cho việc lấy mẫu thử nghiệm của kiểm toán viên. Năm 1936, trong một Công bố, Hiệp hội Kế toán viên công chứng Hoa Kỳ (AICPA – American Institute of Certified Public Accountants) đã định nghĩa kiểm soát nội bộ bộ “… là các biện pháp và cách thức được chấp nhận và được thực hiện trong một tổ chức để bảo vệ tiền và các tài sản khác, cũng như kiểm tra sự chính xác ghi chép của sổ sách”.
Sau công bố này, việc nghiên cứu và đánh giá về kiểm soát nội bộ ngày càng được chú trọng trong cuộc kiểm toán, đặc biệt là sau vụ phá sản của công ty Mc Kesson & Robbins. Mc Kesson & Robbins là một công ty được phẩm nổi tiếng với tổng tài sản, vào năm 1937, đã lên đến 100 triệu USD, kiểm toán cho công ty này là Price Waterhouse. Cổ phiếu của công ty được niêm yết trên thị trường NYSE (New York Stock Exchange). Đến tháng 12.1938, NYSE không cho Mc Kesson & Robbins niêm yết cổ phiếu, do hậu quả này, Ủy ban chứng khoán Hoa Kỳ (SEC – Securities and Exchange Commission) đã tiến hành điều tra và phát hiện 20 triệu USD hàng tồn kho và nợ phải thu đã bị khai khống và hơn 20% tài sản không hiện hữu trong thực tế. Khi nhận xét về cuộc kiểm toán này, SEC cho rằng sai phạm quan trọng và cơ bản nhất là cuộc kiểm toán đã được thực hiện một cách hời hợt. Trong mọi giai đoạn của cuộc kiểm toán nếu nêu trên đều có sai phạm, từ việc thực hiện thủ tục kiểm toán, việc chọn mẫu không thích hợp cho đến sự hiểu biết.